ก. จำนวนหน่วยเสียงชนิดต่าง ๆ
ในภาษาถิ่นต่าง ๆ อาจจะมีจำนวนหน่วยเสียงไม่เท่ากัน
ข. ความสัมพันธ์ระหว่างหน่วยเสียงชนิดต่าง ๆ อาจแบ่งออกเป็นเรื่องต่าง ๆ เช่น
(๑) ความสัมพันธ์ระหว่างหน่วยเสียงพยัญชนะต้นกับหน่วยเสียงวรรณยุกต์
ในภาษาสงขลา เมื่อพิจารณาดูความสัมพันธ์ระหว่างหน่วยเสียงพยัญชนะต้นกับหน่วยเสียงวรรณยุกต์แล้ว อาจจะแบ่งหน่วยเสียงพยัญชนะต้นออกได้เป็น ๒ กลุ่ม๓
กลุ่มแรก มี ๘ หน่วยเสีย เช่น /k-/ ในระบบการเขียนของไทยแทนด้วยอักษร ก-
ทั้งในคำเป็นและคำตาย หน่วยเสียงพยัญชนะกลุ่มนี้จะผันวรรณยุกต์ได้เพียง ๒ หน่วยเสียง คือ วรรณยุกต์ ๓ และ ๔
ตัวอย่างคำเป็น เช่น ในคำว่า เกา, เก่า (วรรณยุกต์ ๓), เก้า (วรรณยุกต์ ๔)
ตัวอย่างคำตาย เช่น ในคำว่า กัด (วรรณยุกต์ ๓), กาด (วรรณยุกต์ ๔)
กลุ่มที่ ๒ มี ๑๔ หน่วยเสียง เช่น /kh-/ ในระบบการเขียนของไทยแทนด้วยอักษร ข- หรือ ค-
ในคำเป็น หน่วยเสียงพยัญชนะกลุ่มนี้จะผันวรรณยุกต์ได้ ๕ หน่วยเสียง คือ วรรณยุกต์ ๑, ๒, ๕, ๖ และ ๗ ตัวอย่างเช่น ในคำว่า ขา, ข่า (วรรณยุกต์ ๑), ข้า (วรรณยุกต์ ๒), คา (วรรณยุกต์ ๕), ค่า (วรรณยุกต์ ๖), และ ค้า (วรรณยุกต์ ๗)
ในคำตาย หน่วยเสียงพยัญชนะกลุ่มนี้จะผันวรรณยุกต์ได้ ๔ หน่วยเสียง คือวรรณยุกต์ ๑,๒,๖ และ ๗ ตัวอย่างเช่น ในคำว่า ขัด (วรรณยุกต์ที่ ๑), ขาด (วรรณยุกต์ ๒), คัด (วรรณยุกต์ ๗) และ คาด (วรรณยุกต์ ๖)
จะสังเกตได้ว่า ในภาษาสงขลาเนื่องจากหน่วยเสียงพยัญชนะต้นกลุ่มแรกกับกลุ่มที่ ๒ ผันวรรณยุกต์ได้จำนวนไม่เท่ากัน และผันวรรณยุกต์ได้ไม่ซ้ำกันเลย เราจึงอาจจะแบ่งหน่วยเสียงพยัญชนะต้นออกได้เป็น ๒ กลุ่ม
เมื่อเทียบกับภาษากรุงเทพฯ แล้วจะเห็นว่าลักษณะต่างกัน เนื่องจากหน่วยเสียงพยัญชนะทุกหน่วยในคำเป็นจะผันวรรณยุกต์ได้ ๕ หน่วยเสียงเท่ากันหมด เช่น
หน่วยเสียง /k-/ ในคำ กา ก่า ก้า ก๊า ก๋า
หน่วยเสียง /kh-/ ในคำ คา ข่า ข้า, ค่า ค้า ขา
ในคำตาย ในภาษากรุงเทพฯ หน่วยเสียงพยัญชนะทุกหน่วย จะผันเป็นวรรณยุกต์เอกได้ เช่น
/k-/ ในคำว่า กัด, กาด /kh-/ ในคำว่า ขัด, ขาด
มีหน่วยเสียงพยัญชนะบางหน่วย เช่น /kh-/ ซึ่งอาจจะผันเป็นวรรณยุกต์ ตรี และ โท ด้วยก็ได้เช่นในคำว่า คัด (วรรณยุกต์ตรี), คาด (วรรณยุกต์โท) ด้วยเหตุนี้ ในภาษากรุงเทพฯ เราจึงไม่สามารถแบ่งแยกหน่วยเสียงพยัญชนะออกเป็นกลุ่มได้ต้องรวมกันไว้เป็นพวกเดียวกัน
(๒) ความสัมพันธ์ระหว่างหน่วยเสียงสระสั้น/ยาว หน่วยเสียงพยัญชนะท้าย และหน่วยเสียงวรรณยุกต์
จากตัวอย่างข้างบนนี้จะเป็นว่า ในภาษาสงขลา โดยเฉพาะในคำตาย เมื่อมีหน่วยเสียงสระสั้นอาจจะผันวรรณยุกต์ต่างกับเมื่อมีหน่วยเสียงสระยาวเสมอ แต่ในภาษากรุงเทพฯ เมื่อมีหน่วยเสียงสระสั้นอาจจะผันวรรณยุกต์ต่างกับเมื่อมีหน่วยเสียงสระยาว เช่น คัด (วรรณยุกต์ตรี) คาด (วรรณยุกต์โท) หรืออาจจะผันวรรณยุกต์เหมือนกันก็ได้ เช่น กัด, กาด, ขัด, ขาด (วรรณยุกต์เอก)
นี่เป็นเพียงตัวอย่างของความแตกต่างระหว่างภาษาถิ่นต่าง ๆ ในเรื่องระบบเสียงซึ่งอธิบายโดยสังเขป
